Με την ολοκλήρωση του έργου «Στερέωση - αποκατάσταση Ναού Επισκοπής Σικίνου», ένα εντυπωσιακό μνημείο μεγάλης ιστορικής και αρχαιολογικής αξίας, που ήταν κλειστό για χρόνια καθώς κινδύνευε με κατάρρευση, αποκαταστάθηκε πλήρως και έγινε ένας επισκέψιμος και λειτουργικός αρχαιολογικός χώρος, με πολύπλευρο εκπαιδευτικό, ερευνητικό και πολιτιστικό χαρακτήρα. Παράλληλα, μετά και τη μεγάλη διάκριση που απέσπασε από τη βράβευσή του με το σημαντικότερο Ευρωπαϊκό Βραβείο Πολιτισμικής Κληρονομιάς, το βραβείο της Europa Nostra, γίνεται πόλος έλξης επισκεπτών, ενισχύοντας την ελκυστικότητα της Σικίνου, ενός μικρού νησιού, που κάνει μεγάλη προσπάθεια να φτάσει στο επίπεδο ανάπτυξης των μεγαλύτερων νησιών.
Το έργο εντάχθηκε στο Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Νοτίου Αιγαίου 2014-2020 τον Αύγουστο του 2016 με προϋπολογισμό 750 χιλ. ευρώ, μετά από πρόταση της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού. Το 2019, ο προϋπολογισμός αυξήθηκε σε 880 χιλ. ευρώ, προκειμένου να γίνουν πρόσθετες αναγκαίες εργασίες: περαιτέρω στατικές ενισχύσεις, ανάδειξη ασύλητου τάφου, που εντοπίστηκε κατά τη διάρκεια εργασιών εξυγίανσης του δαπέδου στο εσωτερικό του μνημείου και επανένταξη αρχιτεκτονικών μελών τα οποία εντοπίστηκαν διάσπαρτα στον περιβάλλοντα χώρο του μνημείου. Στη συνέχεια, το 2021, ο προϋπολογισμός αυξήθηκε εκ νέου, αυτή τη φορά σε 932 χιλ. ευρώ, προκειμένου να περιληφθούν πρόσθετες δαπάνες επικοινωνίας και προβολής του έργου, ηλεκτρομηχανολογικές εργασίες βάσει των εγκεκριμένων μελετών, καθώς και προμήθεια και τοποθέτηση κουφωμάτων. Για να διαμορφωθεί τελικά αυτόν τον Αύγουστο σε 992 χιλ. ευρώ, έτσι ώστε να ολοκληρωθούν οι αναγκαίες εργασίες στον περιβάλλοντα χώρο και να υλοποιηθούν πρόσθετες δράσεις προβολής του μνημείου.
Αξίζει να σημειωθεί ότι η αρχική προθεσμία ολοκλήρωσης του έργου (31/12/2019) παρατάθηκε 3 φορές, έτσι ώστε να αντιμετωπιστούν οι πρόσθετες προκλήσεις που παρουσιάστηκαν κατά τη διάρκεια της υλοποίησής του.
Ο ναός της Επισκοπής Σικίνου είναι χαρακτηρισμένο διατηρητέο αρχαίο μνημείο αρχιτεκτονικής, με περιμετρική ζώνη προστασίας 500 μέτρων, ταφικό μνημείο της ρωμαϊκής περιόδου, με θολωτές κρύπτες και αποτελεί μοναδική περίπτωση μετασκευής ρωμαϊκού μαυσωλείου σε χριστιανικό ναό με τρούλο, από τον 17ο αιώνα.
Αποτελεί ένα από τα καλύτερα σωζόμενα κτήρια της αρχαιότητας και είναι ίσως το μοναδικό που διατηρεί όλες τις μεταγενέστερες επισκευές και προσθήκες του. Πέρα από την προστασία του μνημείου και τη διατήρησή του στον χρόνο, έχει αναδειχθεί το παλίμψηστο των οικοδομικών φάσεών του, με σεβασμό στα μορφολογικά και κατασκευαστικά χαρακτηριστικά όλων των εποχών.
Στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος Νοτίου Αιγαίου 2014-2020, ολοκληρώθηκε η αποκατάσταση των φθορών και των στατικών προβλημάτων του ναού, καθώς και η μετατροπή των γύρω κτιρίων σε χώρους έκθεσης αρχαιολογικών ευρημάτων.
Το καλοκαίρι του 2018, κατά τη διάρκεια των εργασιών, σε κρύπτη κάτω από τον ναό, ανακαλύφθηκε ασύλητος τάφος γυναίκας (του 2ου ή 3ου μ.Χ. αιώνα), πιθανότατα της Νεικώς, όπως υποδεικνύει εύρημα λαξευμένο πρόχειρα σε τοίχο του μνημείου. Στον τάφο εντοπίστηκαν χρυσά περικάρπια, δαχτυλίδια, μια πόρπη με ανάγλυφο καμέο, ένα περιδέραιο, γυάλινα και μεταλλικά αγγεία, μικροευρήματα και οργανικά υπολείμματα της ενδυμασίας της νεκρής, η οποία, όπως προκύπτει από τον πλούτο των ευρημάτων, ήταν επιφανές πρόσωπο της κοινωνίας της Σικίνου. Ο τάφος βρισκόταν σε τυφλό σημείο του κτιρίου, γεγονός που τον προστάτευσε από τους τυμβωρύχους αλλά και από τους τεχνίτες που τον 8ο αι., τον 14ο αι. και τον 17ο αι. μ.Χ. πραγματοποίησαν παρεμβάσεις στο κτίριο του ναού.
Στις 4 Σεπτεμβρίου 2022, παρουσία της Α.Ε. της Προέδρου της Δημοκρατίας Κατερίνας Σακελλαροπούλου, αποδόθηκε το αποκατεστημένο μνημείο της Επισκοπής, στο κοινό. Στην εκδήλωση πραγματοποιήθηκε και η τελετή βράβευσης του έργου αποκατάστασης του μνημείου, με το Βραβείο Ευρωπαϊκής Πολιτισμικής Κληρονομιάς Europa Nostra 2022, το οποίο απένειμε η Γενική Γραμματέας της Europa Nostra Sneška Quaedvlieg-Mihailović. «Αυτό το έργο συνδύασε τη σχολαστική έρευνα με την προσεκτική συντήρηση, με αποτέλεσμα μια αποκατάσταση υψηλής ποιότητας. Το μνημείο της Επισκοπής αποτελεί πολιτιστικό ορόσημο και πηγή υπερηφάνειας για αυτή τη μικρή νησιωτική κοινότητα. Τα οικοδομικά υλικά επαναχρησιμοποιήθηκαν όσο το δυνατόν περισσότερο και ενσωματώθηκε νέα τοιχοποιία χρησιμοποιώντας πέτρες που είχαν συλλεχθεί στην περιοχή. Ο συνδυασμός των αρχιτεκτονικών στοιχείων ενός ρωμαϊκού μαυσωλείου σε μια βυζαντινή εκκλησία σχηματίζει ένα μοναδικό μνημείο που είναι απλά εντυπωσιακό», τόνισε η κριτική επιτροπή των βραβείων.
«Είναι προφανές ότι η Νεικώ, η ίδια πλούσια, και από γενιά σημαντική, βρίσκεται στη Σίκινο μαζί με την οικογένειά της ως εξόριστη, γιατί ο αυτοκράτορας τη στιγμή εκείνη τους θεωρούσε πολιτικούς αντιπάλους» επισήμανε η Υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη. «Ετσι λοιπόν, έχουμε μία ώσμωση με την ιστορία, με τα ήθη από έναν χώρο που ήταν πολύ οικείος στους πλούσιους Ρωμαίους, τους εμπόρους, τη Μικρά Ασία. Ολο αυτό δείχνει πολύ απλά, τις τρεις λέξεις του Ελύτη: Αυτός ο κόσμος, ο μικρός, ο μέγας».
Ο αρχαιολογικός χώρος αποτελεί πια πόλο έλξης καθ' όλη τη διάρκεια του χρόνου, τόσο για διάφορες ομάδες ντόπιων (π.χ. μαθητές), όσο και για ξένους επισκέπτες, οδηγώντας σε πολλαπλασιασμό της επισκεψιμότητας του ίδιου του μνημείου, καθώς και του νησιού, και θα συμβάλει στην ανάπτυξη του πολιτιστικού τουρισμού, λειτουργώντας ως τοπόσημο για το νησί της Σικίνου και αποτελώντας μέρος της συλλογικής ταυτότητας της τοπικής κοινωνίας.
Φωτογραφίες: Αθ. Καρτσόγλου - Seagull Space
(ΕΠικοινωνία, τεύχος 36, Ιανουάριος 2023)